Ons gedrag als volwassenen wordt sterk beïnvloed door jeugdtrauma's en relatie-ervaringen in de kindertijd. Kan er niets veranderd worden? Het blijkt dat alles veel optimistischer is.
Er is een mooie formule waarvan de auteur onbekend is: «Karakter is wat vroeger was in een relatie.» Een van de ontdekkingen van Sigmund Freud is dat vroege trauma's spanningszones in onze psyche creëren, die later het landschap van het bewuste leven bepalen.
Dit betekent dat we op volwassen leeftijd een mechanisme gebruiken dat niet door ons, maar door anderen is geconfigureerd. Maar je kunt je geschiedenis niet herschrijven, je kunt geen andere relaties voor jezelf kiezen.
Betekent dit dat alles vooraf is bepaald en dat we alleen kunnen volharden zonder te proberen iets te repareren? Freud beantwoordde deze vraag zelf door het begrip herhalingsdwang in de psychoanalyse te introduceren.
Kort samengevat is de essentie als volgt: aan de ene kant lijkt ons huidige gedrag vaak op een herhaling van enkele eerdere bewegingen (dit is een beschrijving van een neurose). Aan de andere kant ontstaat deze herhaling juist zodat we iets in het heden kunnen corrigeren: dat wil zeggen, het mechanisme van verandering is ingebouwd in de structuur van de neurose. We zijn allebei afhankelijk van het verleden en hebben een hulpmiddel in het heden om het te corrigeren.
We hebben de neiging om in repetitieve situaties te komen en relaties na te spelen die in het verleden niet eindigden.
Het thema herhaling komt vaak voor in verhalen van cliënten: soms als een ervaring van wanhoop en machteloosheid, soms als een voornemen om de verantwoordelijkheid voor het leven uit handen te nemen. Maar vaker wel dan niet leidt een poging om te begrijpen of het mogelijk is om van de last uit het verleden af te komen tot de vraag wat de cliënt doet om deze last verder te slepen, soms zelfs nog zwaarder te maken.
“Ik maak gemakkelijk kennis”, zegt de 29-jarige Larisa tijdens een consult, “Ik ben een open mens. Maar sterke banden werken niet: mannen verdwijnen al snel zonder uitleg.
Wat is er gaande? We ontdekken dat Larisa zich niet bewust is van de eigenaardigheden van haar gedrag - wanneer een partner reageert op haar openheid, wordt ze overmand door angst, het lijkt haar dat ze kwetsbaar is. Dan begint ze zich agressief te gedragen, zichzelf te verdedigen tegen een denkbeeldig gevaar en daardoor een nieuwe kennis af te weren. Ze is zich er niet van bewust dat ze iets aanvalt dat waardevol voor haar is.
Eigen kwetsbaarheid stelt je in staat om de kwetsbaarheid van een ander te detecteren, wat betekent dat je wat verder in de buurt kunt bewegen
We hebben de neiging om in repetitieve situaties te komen en relaties na te spelen die in het verleden niet eindigden. Achter Larisa's gedrag gaat een jeugdtrauma schuil: de behoefte aan veilige gehechtheid en het onvermogen om deze te verkrijgen. Hoe kan deze situatie in het heden worden beëindigd?
In de loop van ons werk begint Larisa te begrijpen dat een en dezelfde gebeurtenis met verschillende gevoelens kan worden ervaren. Voorheen leek het haar dat het benaderen van een ander noodzakelijkerwijs kwetsbaarheid betekende, maar nu ontdekt ze hierin de mogelijkheid van grotere vrijheid in acties en sensaties.
Eigen kwetsbaarheid stelt je in staat om de kwetsbaarheid van een ander te ontdekken, en deze onderlinge afhankelijkheid stelt je in staat om wat verder te gaan in intimiteit - partners, zoals de handen in Eschers beroemde gravure, tekenen elkaar met zorg en dankbaarheid voor het proces. Haar ervaring wordt anders, het herhaalt niet langer het verleden.
Om van de last van het verleden af te komen, is het nodig om helemaal opnieuw te beginnen en te zien dat de betekenis van wat er gebeurt niet in de objecten en omstandigheden die ons omringen ligt, maar in onszelf. Psychotherapie verandert het kalenderverleden niet, maar laat het herschrijven op het niveau van betekenissen.