Orde in de samenleving berust op het idee van morele verantwoordelijkheid. Als iemand een misdrijf heeft begaan, moet hij daarvoor verantwoordelijk worden gehouden. Dirk Pereboom, hoogleraar filosofie aan de Cornell University, denkt daar anders over: ons gedrag wordt gestuurd door krachten buiten onze controle, dus er is geen verantwoordelijkheid. En ons leven zal ten goede veranderen als we het toegeven.
psychologie: Hoe is vrije wil gerelateerd aan moraliteit?
Perebum-dek: Ten eerste bepaalt onze houding ten opzichte van de vrije wil hoe we criminelen behandelen. Stel dat we geloven dat we vrij zijn in ons handelen. De crimineel begrijpt dat hij kwaad doet. Dus we hebben het recht om hem te straffen om gerechtigheid te herstellen.
Maar wat als hij zich niet bewust was van zijn daden? Bijvoorbeeld door psychische stoornissen. Er is een standpunt dat we nog steeds maatregelen tegen hem moeten nemen om de ongebreidelde misdaad niet aan te moedigen. Maar dan doen we het niet omdat hij schuldig is, maar als afschrikmiddel. De vraag is: hebben we het recht om van een persoon een visueel hulpmiddel te maken?
Het tweede punt betreft onze dagelijkse relaties met mensen. Als we in de vrije wil geloven, rechtvaardigen we agressie jegens overtreders. Dit is wat onze morele intuïtie ons vertelt. Het heeft te maken met wat de filosoof Galen Strawson raketwerpers noemde. Als iemand ons iets slechts heeft aangedaan, voelen we wrok. Dit is een reactie op onrecht. We reageren onze woede af op de dader. Natuurlijk is boos zijn ook 'slecht', en we schamen ons vaak als we onbedoeld onze woede uiten. Maar als onze gevoelens gekwetst zijn, geloven we dat we daar recht op hebben. De dader wist dat hij ons pijn zou doen, wat betekent dat hij er zelf "om heeft gevraagd".
Als we in vrije wil geloven, rechtvaardigen we onze agressie jegens de dader
Laten we nu kleine kinderen nemen. Als ze iets slechts doen, worden we niet zo boos op hen als op volwassenen. We weten dat kinderen zich nog niet volledig bewust zijn van hun daden. Natuurlijk kunnen we ook ongelukkig zijn als een kind een kopje breekt. Maar de reactie is zeker niet zo sterk als bij volwassenen.
Stel je nu eens voor: wat als we het als vanzelfsprekend beschouwen dat niemand een vrije wil heeft, ook volwassenen niet? Wat verandert dit in onze relatie met elkaar? We zullen elkaar niet verantwoordelijk houden - althans niet in strikte zin.
En wat gaat het veranderen?
DP: Ik denk dat de afwijzing van de vrije wil ertoe zal leiden dat we zullen stoppen met zoeken naar rechtvaardiging voor onze agressie, en dat dit uiteindelijk onze relatie ten goede zal komen. Stel dat uw tiener onbeleefd tegen u is. Je scheldt hem uit, hij blijft ook niet in de schulden. Het conflict escaleert nog meer. Maar als je afziet van de reactieve mentaliteit door in plaats daarvan terughoudendheid te tonen, bereik je een positiever resultaat.
Gewoonlijk worden we juist boos omdat we geloven dat we zonder dit geen gehoorzaamheid zullen bereiken.
DP: Als je met agressie op agressie reageert, krijg je een nog sterkere reactie. Wanneer we de wil van een ander met woede proberen te onderdrukken, stuiten we op weerstand. Ik geloof dat er altijd een mogelijkheid is om ontevredenheid constructief te uiten, zonder agressie.
Ja, je kunt jezelf niet verslaan. Maar we zullen nog steeds boos zijn, het zal merkbaar zijn.
DP: Ja, we zijn allemaal onderhevig aan biologische en psychologische mechanismen. Dit is een van de redenen waarom we niet volledig vrij kunnen zijn in ons handelen. De vraag is hoeveel belang u aan uw woede hecht. U denkt misschien dat hij gerechtvaardigd is omdat uw dader schuldig is en gestraft moet worden. Maar je kunt tegen jezelf zeggen: "Hij deed dit omdat het in zijn aard zit. Hij kan haar niet veranderen.»
Door wrok los te laten, kunt u zich concentreren op hoe u de situatie kunt oplossen.
Misschien werkt het in een relatie met een tiener. Maar wat als we onderdrukt worden, onze rechten worden geschonden? Niet reageren op onrecht betekent het vergoelijken. We kunnen worden gezien als zwak en hulpeloos.
DP: Een protest hoeft niet agressief te zijn om effectief te zijn. Mahatma Gandhi en Martin Luther King waren bijvoorbeeld voorstanders van vreedzaam protest. Ze geloofden dat om iets te bereiken, je geen woede moest tonen. Als je protesteert met redelijke bedoelingen, zonder agressie te tonen, zal het moeilijker zijn voor je tegenstanders om haat tegen je aan te wakkeren. Er is dus een kans dat ze naar je luisteren.
We moeten een andere, effectievere manier vinden om het kwaad te weerstaan, waarbij vergelding wordt uitgesloten.
In het geval van King nam het protest zeer brede vormen aan en leidde het tot een overwinning op de segregatie. En let wel, King en Gandhi zagen er helemaal niet zwak of passief uit. Grote kracht ging van hen uit. Ik wil natuurlijk niet zeggen dat alles is gedaan zonder woede en geweld. Maar hun gedrag biedt een model voor hoe weerstand kan werken zonder agressie.
Deze opvatting is niet gemakkelijk te aanvaarden. Ervaar je weerstand tegen je ideeën?
DP: Zeker. Maar ik denk dat de wereld een betere plek zal zijn als we ons geloof in vrije wil opgeven. Dit betekent natuurlijk dat we ook morele verantwoordelijkheid zullen moeten afwijzen. In veel landen, waaronder de Verenigde Staten, is er een wijdverbreide overtuiging dat criminelen streng moeten worden gestraft. Zijn aanhangers argumenteren als volgt: als de staat het kwaad niet straft, zullen mensen de wapens opnemen en zichzelf veroordelen. Het vertrouwen in gerechtigheid zal worden ondermijnd, er zal anarchie komen.
Maar er zijn gevangenissystemen die anders zijn georganiseerd, bijvoorbeeld in Noorwegen of Nederland. Daar is misdaad een probleem voor de hele samenleving, niet voor individuen. Als we het willen uitroeien, moeten we de samenleving beter maken.
Hoe kan dit worden bereikt?
DP: We moeten een andere, effectievere manier vinden om het kwaad te weerstaan. Een manier die vergelding zou uitsluiten. Alleen het geloof in de vrije wil opgeven is niet genoeg. Er moet een alternatief moreel systeem worden ontwikkeld. Maar we hebben voorbeelden voor onze ogen. Gandhi en King waren in staat om het te doen.
Als je erover nadenkt, is het niet zo moeilijk. De menselijke psychologie is vrij mobiel, het leent zich voor verandering.