Onze beslissing kan worden voorspeld seconden voordat we denken dat we hem hebben gemaakt. Zijn we echt van onze wil verstoken, als onze keuze echt van tevoren kan worden voorspeld? Het is niet zo eenvoudig. Ware vrije wil is immers mogelijk met de vervulling van verlangens van de tweede orde.
Veel filosofen geloven dat een vrije wil hebben betekent dat je naar eigen wil handelt: als initiatiefnemer van je beslissingen optreden en die beslissingen in de praktijk kunnen brengen. Ik zou de gegevens willen citeren van twee experimenten die, zo niet omver te werpen, dan in ieder geval het idee van onze eigen vrijheid, dat al lang in ons hoofd geworteld is, kunnen doen wankelen.
Het eerste experiment is ruim een kwart eeuw geleden bedacht en opgezet door de Amerikaanse psycholoog Benjamin Libet. Vrijwilligers werd gevraagd om een eenvoudige beweging te maken (bijvoorbeeld een vinger op te tillen) wanneer ze daar zin in hadden. De processen die in hun organismen plaatsvonden, werden geregistreerd: spierbewegingen en afzonderlijk het proces dat eraan voorafgaat in de motorische delen van de hersenen. Voor de proefpersonen was een wijzerplaat met een pijl. Ze moesten onthouden waar de pijl was op het moment dat ze de beslissing namen om hun vinger op te steken.
Eerst vindt de activering van de motorische delen van de hersenen plaats, en pas daarna ontstaat er een bewuste keuze.
De resultaten van het experiment werden een sensatie. Ze ondermijnden onze intuïtie over hoe de vrije wil werkt. Het lijkt ons dat we eerst een bewuste beslissing nemen (bijvoorbeeld een vinger opsteken), en dan wordt het doorgegeven aan de delen van de hersenen die verantwoordelijk zijn voor onze motorische reacties. De laatste activeren onze spieren: de vinger gaat omhoog.
De gegevens verkregen tijdens het Libet-experiment gaven aan dat een dergelijk schema niet werkt. Het blijkt dat eerst de activering van de motorische delen van de hersenen plaatsvindt, en pas daarna ontstaat er een bewuste keuze. Dat wil zeggen, de acties van een persoon zijn niet het resultaat van zijn "vrije" bewuste beslissingen, maar worden vooraf bepaald door objectieve neurale processen in de hersenen die plaatsvinden zelfs vóór de fase van hun bewustzijn.
De fase van bewustwording gaat gepaard met de illusie dat de initiatiefnemer van deze handelingen zelf het subject was. Om de analogie van het poppentheater te gebruiken: we zijn als halve poppen met een omgekeerd mechanisme, die de illusie van vrije wil ervaren in hun acties.
Aan het begin van de XNUMXe eeuw werd in Duitsland een reeks nog merkwaardigere experimenten uitgevoerd onder leiding van neurowetenschappers John-Dylan Haynes en Chun Siong Sun. De proefpersonen werd gevraagd op elk geschikt moment op een knop op een van de afstandsbedieningen te drukken, die zich in hun rechter- en linkerhand bevonden. Tegelijkertijd verschenen er letters op de monitor voor hen. De proefpersonen moesten onthouden welke letter op het scherm verscheen op het moment dat ze besloten op de knop te drukken.
Neuronale activiteit van de hersenen werd geregistreerd met behulp van een tomograaf. Op basis van de tomografiegegevens creëerden wetenschappers een programma dat kon voorspellen welke knop iemand zou kiezen. Dit programma was in staat om de toekomstige keuzes van de proefpersonen te voorspellen, gemiddeld 6-10 seconden voordat ze die keuze maakten! De verkregen gegevens waren een echte schok voor die wetenschappers en filosofen die achterbleven bij de stelling dat een persoon een vrije wil heeft.
Vrije wil lijkt een beetje op een droom. Als je slaapt droom je niet altijd
Zijn we dan vrij of niet? Mijn standpunt is dit: de conclusie dat we geen vrije wil hebben, berust niet op het bewijs dat we die niet hebben, maar op een verwarring van de begrippen «vrije wil» en «vrijheid van handelen». Mijn stelling is dat de experimenten die zijn uitgevoerd door psychologen en neurowetenschappers experimenten zijn op vrijheid van handelen, en helemaal niet op vrije wil.
Vrije wil wordt altijd geassocieerd met reflectie. Met wat de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt «tweede-orde verlangens» noemde. Verlangens van de eerste orde zijn onze onmiddellijke verlangens die betrekking hebben op iets specifieks, en verlangens van de tweede orde zijn indirecte verlangens, ze kunnen verlangens over verlangens worden genoemd. Ik zal het uitleggen met een voorbeeld.
Ik ben al 15 jaar een zware roker. Op dit punt in mijn leven had ik een verlangen van de eerste orde: het verlangen om te roken. Tegelijkertijd ervoer ik ook een verlangen van de tweede orde. Namelijk: ik wou dat ik niet wilde roken. Dus ik wilde stoppen met roken.
Wanneer we een verlangen van de eerste orde realiseren, is dit een gratis actie. Ik was vrij in mijn handelen, wat moest ik roken - sigaretten, sigaren of cigarillo's. Vrije wil vindt plaats wanneer een verlangen van de tweede orde wordt gerealiseerd. Toen ik stopte met roken, dat wil zeggen, toen ik mijn tweede-orde verlangen realiseerde, was het een daad van vrije wil.
Als filosoof beweer ik dat de gegevens van de moderne neurowetenschap niet bewijzen dat we geen vrijheid van handelen en vrije wil hebben. Maar dit betekent niet dat we automatisch een vrije wil krijgen. De kwestie van de vrije wil is niet alleen een theoretische. Dit is een kwestie van persoonlijke keuze voor ieder van ons.
Vrije wil lijkt een beetje op een droom. Als je slaapt, droom je niet altijd. Op dezelfde manier, als je wakker bent, ben je niet altijd vrijwillend. Maar als je je vrije wil helemaal niet gebruikt, dan slaap je een beetje.
Wil je vrij zijn? Gebruik dan reflectie, laat je leiden door verlangens van de tweede orde, analyseer je motieven, denk na over de concepten die je gebruikt, denk helder en je hebt een betere kans om te leven in een wereld waarin een persoon niet alleen vrijheid van handelen heeft, maar ook vrije wil.