Inhoud
Volgens onderzoek zijn sociale vooroordelen ontstaan als onderdeel van defensief gedrag. Xenofobie is gebaseerd op dezelfde mechanismen die het lichaam beschermen tegen gevaarlijke infecties. Is genetica de schuldige of kunnen we onze overtuigingen bewust veranderen?
Psycholoog Dan Gottlieb kent de wreedheid van mensen uit eigen ervaring. "Mensen keren zich af", zegt hij. "Ze vermijden me in de ogen te kijken, ze leiden hun kinderen snel weg." Gottlieb overleefde op wonderbaarlijke wijze na een vreselijk auto-ongeluk, waardoor hij invalide werd: zijn hele onderste helft van zijn lichaam was verlamd. Mensen reageren negatief op zijn aanwezigheid. Het blijkt dat een persoon in een rolstoel anderen zo ongemakkelijk maakt dat ze zichzelf er niet eens toe kunnen brengen om met hem te praten. “Ik was eens in een restaurant met mijn dochter, en de ober vroeg haar, en niet mij, waar ik comfortabel zou zitten! Ik zei tegen mijn dochter: "Zeg hem dat ik aan die tafel wil zitten."
Nu is de reactie van Gottlieb op dergelijke incidenten aanzienlijk veranderd. Hij werd altijd boos en voelde zich beledigd, vernederd en respect onwaardig. Na verloop van tijd kwam hij tot de conclusie dat de reden voor de afkeer van mensen gezocht moest worden in hun eigen angsten en ongemakken. "In het ergste geval voel ik gewoon met ze mee", zegt hij.
De meesten van ons willen anderen niet beoordelen op hun uiterlijk. Maar om eerlijk te zijn, we ervaren allemaal wel eens onhandigheid of walging bij het zien van een vrouw met overgewicht die op de volgende stoel in de metro zit.
We nemen onbewust abnormale manifestaties waar als "gevaarlijk"
Volgens recente studies zijn dergelijke sociale vooroordelen geëvolueerd als een van de soorten beschermend gedrag dat iemand helpt zichzelf te beschermen tegen mogelijke ziekten. Mark Scheller, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van British Columbia, noemt dit mechanisme 'defensieve vooringenomenheid'. Wanneer we een waarschijnlijk teken van ziekte bij een andere persoon opmerken - een loopneus of een ongewone huidlaesie - hebben we de neiging om die persoon te vermijden."
Hetzelfde gebeurt wanneer we mensen zien die qua uiterlijk van ons verschillen - ongewoon gedrag, kleding, lichaamsbouw en functie. Een soort immuunsysteem van ons gedrag wordt geactiveerd – een onbewuste strategie, die niet tot doel heeft de ander te schenden, maar onze eigen gezondheid te beschermen.
"Defensieve vooringenomenheid" in actie
Volgens Scheller is het gedragsimmuunsysteem zeer gevoelig. Het compenseert het gebrek aan mechanismen van het lichaam om microben en virussen te herkennen. Als we abnormale manifestaties tegenkomen, ervaren we ze onbewust als "gevaarlijk". Dat is de reden waarom we walgen en bijna iedereen vermijden die er ongewoon uitziet.
Hetzelfde mechanisme ligt ten grondslag aan onze reacties, niet alleen op het "abnormale", maar ook op het "nieuwe". Scheller beschouwt dus ook 'beschermende vooroordelen' als de oorzaak van instinctief wantrouwen jegens vreemden. Vanuit het oogpunt van zelfbehoud moeten we op onze hoede zijn voor degenen die zich ongewoon gedragen of er ongewoon uitzien, buitenstaanders, wiens gedrag voor ons nog steeds onvoorspelbaar is.
Vooroordelen nemen toe in perioden waarin een persoon kwetsbaarder is voor infecties
Interessant is dat vergelijkbare mechanismen zijn waargenomen bij vertegenwoordigers van de dierenwereld. Biologen weten dus al lang dat chimpansees de neiging hebben zieke leden van hun groep te mijden. De Jane Goodall-documentaire illustreert dit fenomeen. Toen de chimpansee, de leider van de roedel, polio kreeg en gedeeltelijk verlamd raakte, begonnen de rest van de individuen hem te omzeilen.
Het blijkt dat onverdraagzaamheid en discriminatie de keerzijde zijn van het verlangen naar zelfbehoud. Hoe hard we ook proberen om verrassing, walging en verlegenheid te verbergen wanneer we mensen ontmoeten die anders zijn dan wij, deze gevoelens bestaan onbewust in ons. Ze kunnen zich ophopen en hele gemeenschappen leiden tot vreemdelingenhaat en geweld tegen buitenstaanders.
Is tolerantie een teken van een goede immuniteit?
Volgens de resultaten van de studie correleert bezorgdheid over de mogelijkheid om ziek te worden met vreemdelingenhaat. De deelnemers aan het experiment werden in twee groepen verdeeld. De eerste toonde foto's van open wonden en mensen met ernstige ziekten. De tweede groep werd hen niet getoond. Verder stonden deelnemers die net onaangename beelden hadden gezien negatiever tegenover vertegenwoordigers van een andere nationaliteit.
Wetenschappers hebben ontdekt dat vooroordelen toenemen in perioden waarin een persoon kwetsbaarder is voor infecties. Zo ontdekte een onderzoek onder leiding van Carlos Navarrete van de Michigan State University dat vrouwen de neiging hebben vijandig te zijn in het eerste trimester van de zwangerschap. Gedurende deze tijd wordt het immuunsysteem onderdrukt omdat het de foetus kan aanvallen. Tegelijkertijd bleek dat mensen toleranter worden als ze zich beschermd voelen tegen ziekten.
Mark Scheller voerde nog een onderzoek uit over dit onderwerp. De deelnemers kregen twee soorten foto's te zien. Sommigen beeldden de symptomen van infectieziekten af, anderen beeldden wapens en gepantserde voertuigen af. Voor en na de presentatie van de foto's doneerden de deelnemers bloed voor analyse. De onderzoekers merkten een toename van de activiteit van het immuunsysteem op bij deelnemers die afbeeldingen van ziektesymptomen te zien kregen. Dezelfde indicator veranderde niet voor degenen die wapens overwogen.
Hoe het niveau van vreemdelingenhaat in jezelf en in de samenleving te verminderen?
Sommige van onze vooroordelen zijn inderdaad het resultaat van het aangeboren gedragsimmuunsysteem. Blind vasthouden aan een bepaalde ideologie en onverdraagzaamheid zijn echter niet aangeboren. Welke huidskleur slecht is en wat goed, leren we tijdens het onderwijs. Het ligt in onze macht om het gedrag te sturen en de bestaande kennis te onderwerpen aan kritische reflectie.
Veel studies tonen aan dat vooroordelen een flexibele schakel zijn in onze redenering. We zijn inderdaad begiftigd met een instinctieve neiging om te discrimineren. Maar bewustwording en acceptatie van dit feit is een belangrijke stap in de richting van tolerantie en wederzijds respect.
Preventie van infectieziekten, vaccinatie, verbetering van waterzuiveringssystemen kunnen onderdeel worden van overheidsmaatregelen ter bestrijding van geweld en agressie. Het is echter belangrijk om te onthouden dat het veranderen van onze houding niet alleen een nationale taak is, maar ook de persoonlijke verantwoordelijkheid van iedereen.
Door ons bewust te zijn van onze aangeboren neigingen, kunnen we ze gemakkelijker beheersen. "We hebben de neiging om te discrimineren en te oordelen, maar we zijn in staat om andere manieren te vinden om met zo'n andere realiteit om ons heen om te gaan", herinnert Dan Gottlieb zich. Als hij voelt dat anderen zich ongemakkelijk voelen bij zijn handicap, neemt hij het initiatief en zegt: “Je kunt ook bij mij terecht.” Deze zin verlicht de spanning en mensen om hen heen beginnen op natuurlijke wijze met Gottlieb om te gaan, omdat ze het gevoel hebben dat hij een van hen is.