Wat weten we over onszelf? Over hoe we denken, hoe ons bewustzijn is gestructureerd, op welke manieren zouden we betekenis kunnen vinden? En waarom vertrouwen we, gebruikmakend van de verworvenheden van wetenschap en technologie, zo weinig op wetenschappelijke kennis? We besloten de filosoof Danil Razeev werkelijk mondiale vragen te stellen.
psychologie: Waar te zoeken naar de betekenis van de moderne mens? Als we behoefte hebben aan zingeving, op welke gebieden en op welke manieren kunnen we die dan voor onszelf vinden?
Danil Raziev: Het eerste wat in mij opkomt is creativiteit. Het kan zich manifesteren in een grote verscheidenheid aan vormen en sferen. Ik ken mensen wiens creativiteit tot uiting komt in het kweken van kamerplanten. Ik ken degenen wiens creativiteit zich manifesteert tijdens het maken van een muziekstuk. Voor sommigen gebeurt het bij het schrijven van een tekst. Het lijkt mij dat zingeving en creativiteit onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Wat ik bedoel? Betekenis is aanwezig waar er meer is dan alleen mechanica. Betekenis is met andere woorden niet te herleiden tot een geautomatiseerd proces. Hedendaagse filosoof John Searle1 kwam met een goed argument over het verschil tussen semantiek en syntaxis. John Searle gelooft dat de mechanische combinatie van syntactische constructies niet leidt tot het creëren van semantiek, tot het ontstaan van betekenis, terwijl de menselijke geest juist op het semantische niveau werkt, betekenissen genereert en waarneemt. Over deze vraag is al decennia lang een uitgebreide discussie: is kunstmatige intelligentie in staat om betekenis te creëren? Veel filosofen beweren dat als we de regels van de semantiek niet begrijpen, kunstmatige intelligentie voor altijd alleen binnen het raamwerk van syntaxis zal blijven, omdat het geen element van betekenisgeneratie zal hebben.
"Betekenis bestaat waar er meer is dan alleen mechanica, het kan niet worden teruggebracht tot een geautomatiseerd proces"
Welke filosofen en welke filosofische ideeën zijn volgens jou het meest relevant, levend en interessant voor de mens van vandaag?
D.R.: Het hangt af van wat wordt bedoeld met de man van vandaag. Er is bijvoorbeeld een universeel concept van de mens, de mens als een speciaal soort levende wezens die ooit in de natuur zijn ontstaan en zijn evolutionaire ontwikkeling voortzetten. Als we vanuit dit oogpunt over de man van vandaag praten, lijkt het mij dat het erg nuttig zal zijn om ons te wenden tot de Amerikaanse school van filosofen. Ik noemde John Searle al, ik kan Daniel Dennett (Daniel C. Dennett) noemen2door David Chalmers3, een Australische filosoof die nu aan de New York University werkt. Ik ben heel dicht bij de richting in de filosofie, die «filosofie van het bewustzijn» wordt genoemd. Maar de samenleving waarvoor Amerikaanse filosofen in de VS spreken, verschilt van de samenleving waarin we leven in Rusland. Er zijn veel heldere en diepe filosofen in ons land, ik zal geen specifieke namen noemen, het klinkt misschien niet helemaal correct. In het algemeen lijkt het mij echter dat het stadium van professionalisering nog niet is geëindigd in de Russische filosofie, dat wil zeggen dat er nog veel ideologie in zit. Zelfs in het kader van het universitair onderwijs (en in ons land, zoals in Frankrijk, moet elke student een cursus filosofie volgen), zijn studenten en afgestudeerde studenten niet altijd tevreden over de kwaliteit van de onderwijsprogramma's die hun worden aangeboden. Hier hebben we nog een lange weg te gaan om te begrijpen dat filosoferen niet verbonden moet zijn met werk voor de staat, voor de kerk of een groep mensen die filosofen nodig hebben om een soort ideologische constructies te creëren en te rechtvaardigen. In dit opzicht steun ik die mensen die pleiten voor een filosofie die vrij is van ideologische druk.
Waarin verschillen we fundamenteel van mensen uit vorige tijdperken?
D.R.: Kortom, het tijdperk van de technogene mens is met ons aangebroken, dat wil zeggen, een man met een "kunstmatig lichaam" en een "uitgebreide geest". Ons lichaam is meer dan een biologisch organisme. En onze geest is meer dan een brein; het is een vertakt systeem dat niet alleen uit de hersenen bestaat, maar ook uit een groot aantal objecten die zich buiten het biologische lichaam van een persoon bevinden. We gebruiken apparaten die een verlengstuk zijn van ons bewustzijn. We zijn slachtoffers - of vruchten - van technische apparaten, gadgets, apparaten die een groot aantal cognitieve taken voor ons uitvoeren. Ik moet bekennen dat ik een paar jaar geleden een zeer dubbelzinnige innerlijke ervaring had toen ik me plotseling realiseerde dat ik niet meer wist hoe laat het zes voor negen was. Stel je voor, ik zou deze operatie niet in mijn hoofd kunnen uitvoeren! Waarom? Omdat ik al heel lang vertrouw op een uitgebreide geest. Met andere woorden, ik ben er zeker van dat een of ander apparaat, bijvoorbeeld een iPhone, deze getallen voor mij zal vermenigvuldigen en mij het juiste resultaat zal geven. Daarin verschillen we van degenen die 50 jaar geleden leefden. Een halve eeuw geleden was voor een man kennis van de tafel van vermenigvuldiging een noodzaak: als hij zes bij negen niet kon vermenigvuldigen, dan verloor hij in de concurrentiestrijd in de samenleving. Opgemerkt moet worden dat filosofen ook meer globale ideeën hebben over de ideologische houding van een persoon die in verschillende tijdperken leefde, bijvoorbeeld over een man van fusis (natuurlijke mens) in de oudheid, een religieuze man in de middeleeuwen, een experimentele man in de moderne tijd, en deze serie wordt gecompleteerd door de moderne mens, die ik de «technologische mens» noemde.
“Onze geest bestaat niet alleen uit de hersenen, maar ook uit een groot aantal objecten die zich buiten het biologische lichaam van een persoon bevinden”
Maar als we volledig afhankelijk zijn van gadgets en voor alles afhankelijk zijn van technologie, moeten we een kenniscultus hebben. Hoe komt het dat zoveel mensen het vertrouwen in de wetenschap hebben verloren, bijgelovig en gemakkelijk te manipuleren zijn?
D.R.: Dit is een kwestie van de beschikbaarheid van kennis en het beheersen van informatiestromen, oftewel propaganda. Een onwetend persoon is gemakkelijker te managen. Als je in een samenleving wilt leven waar iedereen je gehoorzaamt, waar iedereen je bevelen en bevelen opvolgt, waar iedereen voor je werkt, dan ben je niet geïnteresseerd in de samenleving waarin je leeft om een kennismaatschappij te zijn. Integendeel, je bent geïnteresseerd in het feit dat het een samenleving van onwetendheid is: bijgeloof, geruchten, vijandschap, angst... Aan de ene kant is dit een universeel probleem en aan de andere kant is het een probleem van een bepaalde samenleving. Als we bijvoorbeeld naar Zwitserland verhuizen, zullen we zien dat zijn inwoners bij elke gelegenheid een referendum houden, zelfs de meest onbeduidende vanuit ons oogpunt. Ze zitten thuis, denken na over een schijnbaar eenvoudig vraagstuk en ontwikkelen hun eigen standpunt om vervolgens tot een consensus te komen. Ze gebruiken collectief hun intellectuele vermogens, zijn bereid om verantwoorde beslissingen te nemen en werken voortdurend aan het verhogen van het verlichtingsniveau in de samenleving.
1 J. Searl «Bewustzijn herontdekken» (Idea-Press, 2002).
2 D. Dennett «Typen van de psyche: op weg naar het begrijpen van bewustzijn» (Idea-Press, 2004).
3 D. Chalmers “De bewuste geest. Op zoek naar een fundamentele theorie” (Librokom, 2013).